Polisiye Edebiyatı Tarihinde Göze Çarpanlar

Yazan: Tülay Güneş Kılıç
Yayın Tarihi: April 21, 2010 17:24

Kaynak: Martha Hailey DuBose - Women of Mystery, The Lives and Works of Notable Women Crime Novelists (St. Martin's Mininotaur, 2000)

Çeviri: Tülay Güneş Kılıç

Altın Çağ

• 1794 Caleb Williams - William Godwin (İngiliz): Tam olarak polisiye sayılmayabilir ama bu türe en yakın ilk örnektir. Frankenstein'ın yaratıcısı Mary Shelley'nin babasıdır.

• 1828-1829 Mémoires de Vidocq - Eugène Françoise Vidocq (Fransız): Otobiyografik ve fazla abartılı bir "kim-yaptı" örneği. Vidocq 1811'de Paris'in ilk polis şefi olur, sonrasında da ilk detektiflik bürosunu kurar.

• 1841 Morgue Sokağı Cinayeti - Edgar Allan Poe (Amerikan): İşte ilk gerçek detektiflik hikayesi: Muamma Fransa'da, detektif Fransız ama yazar Amerikan bir dahi!

• 1853 Kasvetli Ev - Charles Dickens (İngiliz): Karşımızda çalışan sınıfın literatürdeki ilk detektifi: Detektif Bucket!

• 1861'de İngiliz Mrs. Henry Wood'dan "East Lynne" ve 1865'te İngiliz Miss Mary Elizabeth Braddon'dan "Lady Audley's Secret": Polisiye roman tarihinin ufkunu açan iki duygusal roman.

• 1865 The Notting Hill Mystery - Charles Felix (İngiliz): Günümüz araştırmacı sigortacılarının atası, ilk sigortacı detektif ortaya çıkar.

• 1866 The Dead Letter - Seeley Regester (Amerikan): Açılın, kadınlar da artık polisiye yazmaya başladı! Her ne kadar ilkse de tozlu raflarda unutulmuş bir roman.

• 1868 Aytaşı - Wilkie Collins (İngiliz): Sergeant Cuff'ın yer aldığı bir polisiye klasiği.

• 1869 Monsieur Lecoq - Êmile Gaboriau (Fransız): "Roman Policier" serisi ile karşımızda kibirli fakat bir o kadar da dürüst Fransız detektif Lecoq.

• 1878 Psikopat - Anna Katharine Green (Amerikan): "Polisiye Romanların Ana"sından başrolde Inspector Ebenezer Gryce'i gördüğümüz sıradışı muhteşemlikte bir ilk kitap.

• 1887 Kızıl Soruşturma - Arthur Conan Doyle (İngiliz): Sherlock Holmes bu kitapla doğar.

• 1893 Hal Meredith tarafından ilk Sexton Blake hikayesi yazılır.

• 1899 The Amateur Cracksman - E. W. Hornung (İngiliz): Arthur Conan Doyle'un eniştesi tarafından yaratılan kibar hırsız Raffles.

• 1906 The Triumphs of Eugene Valmont - Robert Barr (İngiliz): Yine bir Fransız detektifi, bu sefer bir İngiliz'in elinde şekillenir.

• 1907 Arsen Lüpen Kibar Hırsız - Maurice Leblanc (Fransız): İlerideki romanlarından birinde kendi kendini de tutuklayacak olan kılık değiştirme ustası "Kibar Hırsız"ın toplu öyküleri.

• 1907 Sarı Odanın Esrarı - Gaston Leroux (Fransız): Phantom of the Opera'nın (Operadaki Hayalet) yaratıcısından meşhur bir 'kapalı oda' polisiyesi.

• 1907 The Red Thumb Mark - R. Austin Freeman (İngiliz): Adli tabip Dr. John Thorndyke'ın okuyucuların karşısına ilk çıkışı.

• 1907 The Thinking Machine - Jacques Futrelle (Amerikan): Profesör Augustus S. F X. Van Dusen, Ph.D., LL.D, F.R.S., M.D., M.D.S yer aldığı kısa hikayeler koleksiyonu. Futrelle 37 yaşındayken Titanic faciasında hayatını kaybeder.

• 1908 Ölüm Merdiveni - Mary Roberts Rinehart (Amerikan): Uzun ve kârlı, "Eğer-Bilebilseydim" (Had-I-But-Known) kariyerinin başlangıcı.

• 1909 The Old Man in the Corner - Baroness Orczy (Macar asıllı İngiliz), olayları yerinde oturarak çözen detektif (armchair-detective) modelinine yer verir.

• 1910 At the Villa Rose - A. E. W. Mason (İngiliz): Inspector Hanaud of the Sûreté ile sağ kolu Ricardo'nun ilk kez sahneye çıkışları.

• 1911 Peder Brown'ın Masumiyeti - G. K. Chesterton (İngiliz): "Metafizikçi" Rahip-Detektif Father Brown'un ilk kez yer aldığı öykülerden oluşan kitap basılır.

• 1913 The Lodger - Mrs. Belloc Lowndes (İngiliz): Karındeşen Jack cinayetlerini spekülatif bir çözüme bağlayarak yeniden anlatır.

• 1913 The Mystery of Dr. Fu-Manchu - Sax Rohmer (İngiliz): Zamanının aşırı popüler ırkçı serilerinin başlangıcı.

• 1913 Trent's Last Case - E. C. Bentley (İngiliz): Etkili bir "modern" polisiye.

• 1914 Max Carrados - Ernest Bramah Smith (İngiliz): Literatürdeki ilk kör detektif.

• 1915 Otuz Dokuz Basamak - John Buchan (İskoç): Ünlü Britanyalı politikacıdan, gizli ajan Richard Hannay'ın rol aldığı etkileyici bir thriller kitabı.

• 1918 Uncle Abner, Master of Mysteries - Melville Davisson Post (Amerikan): Jefferson ekolünden Virginia'lı detektifin toplu hikayeleri.

1920 - 1950 Yılları Arası

• 1920 Ölüm Sessiz Geldi - Agatha Christie (İngiliz): Belçikalı detektif, yumurta-kafa Hercule Poirot ile sevgili dostu Hastings ilk kez karşımıza çıkarlar.

• 1920 The Cask - Freeman Wills Crofts (İrlandalı): Bir sonraki kahramanı Scotland Yard'dan Inspector French serileri ile popüler olmuş Crofts'dan mükemmel bir ilk roman.

• 1920 Call Mr. Fortune - H. C. Bailey (İngiliz): Doktor-Detektif Reggie Fortune ile tanışırız.

• 1920 Bull-Dog Drummond: The Adventures of a Demobilized Officer Who Found Peace Dull - "Sapper" (H. Cyril McNeile, İngiliz): I. ve II. Dünya Savaşları arasında gecen popüler macera serisinin başlangıcı.

• 1922 The Red House Mystery - A. A. Milne (İngiliz): Winnie-the-Pooh yaratıcısının ilk ve tek bir detektif romanı.

• 1923 Banyodaki Ceset - Dorothy L. Sayers (İngiliz): Lord Peter Wimsey'in karsılaştığı ilk cinayet.

• 1924 The Rasp - Philip MacDonald (İngiliz): İlk Albay Anthony Gethryn romanı.

• 1925 Anahtarsız Ev - Earl Derr Biggers (Amerikan): Charlie Chan'ın doğuşu.

• 1925 The Layton Court Mystery - Anthony Berkeley (Anthony Berkeley Cox, İngiliz): "Francis Iles" olarak da bilinen üretken yazardan ilk Roger Sheringham romanı.

• 1925 The Viaduct Murder - Ronald Knox (İngiliz): Daha sonraları "Detektif Kurmacasının 10 Kuralı"nı belirleyen Monsenyörden bir ilk roman.

• 1926 Altı Kişi Arasında - S. S. Van Dine (Willard Huntington Wright, Amerikan): Engin bilgili züppe Philo Vance ile tanışırız nihayet. Popüler serinin ilkidir bu kitap.

• 1926 Roger Ackroyd Cinayeti - Agatha Christie: Tartışmalara yol açan bu Poirot romanı ile birlikte Agatha Christie artık "Suçun Kraliçesi" olarak anılacaktır.

• 1928 Grey Mask - Patricia Wentworth (İngiliz): Miss Maud Silver bu kitapla doğar.

• 1929 The Man in the Queue - Josephine Tey (İskoç Elizabeth MacKintosh'un takma adı): Münzevi bir aristokrat olan Inspector Alan Grant ile tanışırız.

• 1929 The Crime at Black Dudley - Margery Allingham (İngiliz): Maskara Albert Campion (bazılarına göre Lord Wimsey'in karikatürize edilmiş hali) ilk kez karşımıza bir yardımcı karakter olarak çıkar.

• 1929 The Roman Hat Mystery - Ellery Queen (Amerika'dan Frederic Dannay ve Manfred B. Lee): Uzun ve etkili kariyerlerinin başlangıç kitabı.

• 1929 Kızıl Hasat - Dashiell Hammett (Amerikan): Adını bilmediğimiz özel detektif The Continental Op ilk defa karşımıza çıkar. Aynı yıl The Dain Curse (Lanet) de basılır.

• 1929 Speedy Death - Gladys Mitchell (İngiliz): Danışman Psikiyatr Mrs. Beatrice Lestrange Bradley'in ilk kez polisiye dünyasına adım attığı roman.

• 1930 The Diamond Feather - Helen Reilly (Amerikan): Inspector McKee polisiyelerinin başlangıcı.

• 1931 Malice Aforethought - Anthony Berkeley Cox: Yine Francis Iles mahlasıyla katilin daha ilk sayfadan belli olduğu muhteşem bir "inverted polisiye" yazar.

• 1931 The Death of Monsieur Gallet - Georges Simenon (Belçikalı): Fransız Emniyeti'nden (Sûreté) Inspector Maigret bu kitapla saygıdeğer kariyerine başlar.

• 1934 Öp Beni - Erle Stanley Gardner (Amerikan): Avukat Perry Mason serilerinin başlangıcı.

• 1934 A Man Lay Dead - Ngaio Marsh (Yeni Zelanda): Müşkülpesent centilmen-polis Roderick Alleyn'in ilk davası.

• 1934 Fer-de-Lance - Rex Stout (Amerikan): Bir hokkabaz edasıyla, mükemmel "armchair detektif" Nero Wolfe ve onun bacakları görevini üstlenen Archie Goodwin'i yaratır.

• 1935 Gaudy Night - Dorothy L. Sayers: Bu Oxford "romance"ı eleştirmenler arasında ateşli tartışmalara neden olur.

• 1935 Üç Tabut - John Dickson Carr (Amerikan): Birçoklarına göre en iyi "kapalı oda" polisiyesi.

• 1939 Büyük Uyku - Raymond Chandler (Amerikan): Özel detektif Philip Marlowe ile "pulp" türüne sınıf atlatır.

• 1940 Unexpected Night ve Deadly Nightshade - Elizabeth Daly (Amerikan): Yazar, bibliyofil ve sahte/taklit şeyler uzmanı New York'tan Henry Gamadge sahneye çıkar.

• 1941 Ellery Queen's Mystery Magazine çıkarılır.

• 1941 The Invisible Worm - Margaret Millar'ın (Kanadalı) ilk polisiye romanı. Kocası Kenneth (Ross Macdonald) ilk romanı ise 1944'te basılacaktır.

• 1949 Canlı Hedef - Ross MacDonald: Hard-boiled Lew Archer ilk kez sahne alır.

• 1950 Trendeki Yabancılar - Patricia Highsmith (Amerikan): Polisiyenin bilinen kalıplarını bu kitapla kırar.
  
  

1951 - 1992 Yılları Arası

• 1952 Agatha Christie'nin Fare Kapanı Londra'da ilk kez sahneye konulur.

• 1952 Last Seen Wearing - Hillary Waugh (Amerikan): Polisiye davalarla ilgili popüler olmuş ilk Amerikan romanı olarak nitelendirilir.

• 1953 Britanya'da John Creasey başkanlığında 'Crime Writers Association' kurulur.

• 1954 Beat Not the Bones - Charlotte Jay: İlk 'En İyi Roman' dalında 'Mystery Writers of America'nın verdiği Edgar ödülünü alan kitap olur.

• 1954 Royal Kumarhanesi - Ian Fleming (Britain): Dünyayı "Bond. James Bond." ile tanıştırır.

• 1955 Becerikli Bay Ripley - Patricia Highsmith: İlk Tom Ripley romanı.

• 1955 Gideon's Day - John Creasey (İngiliz): Üretken yazar J. J. Marric takma adıyla Scotland Yard'dan Commander George Gideon tiplemesini yaratarak ilk 'Modern British police procedural'ı yazar.

• 1955 The Mystery Writers of America, Agatha Christie'yi bütün eserlerini kapsayan Büyük Usta ünvanıyla onurlandırır. Bu polisiye tarihinde ilk "Grand Master" ödülüdür.

• 1956 Cop Hater - Ed McBain (Amerikan): 87th Precinct serisinin ilk kitabı.

• 1961 Banking on Death - Emma Lathen (Amerikan Mary Jane Latsis ve Martha Henissart): Bu ilk John Putnam Thatcher'lı romanlarından sonra Wall Street artık sadece paranın değil suçun da kalbidir.

• 1962 Cover Her Face - P. D. James (İngiliz): Scotland Yard'dan şair Adam Dalgliesh'i okuyucularla tanıştırır.

• 1962 Dead Cert - Dick Francis (İngiliz): İlk roman.

• 1963 Soğuktan Dönen Casus - John le Carre (İngiliz): Casusluk romanlarının ufkunu açtığı kadar polisiye romanları da etkiler.

• 1964 From Doon with Death - Ruth Rendell (İngiliz): Inspector Wexford serilerine bu kitapla başlar.

• 1964 Cotton Comes to Harlem - Chester Himes (Amerikan): Coffin Ed Johnson ve Grave Digger Jones detektif tiplemeleriyle büyük ilgi toplar. Aynı zamanda kendisinden sonra gelecek olan yazarlara (Walter Mosley'in Easy Rawlins'i gibi) Afrikalı-Amerikan detektif kahramanlarını oluşturmalarına yol açar.

• 1965 Kanaldaki Ölü - Maj Sjöwall ve Per Wahlöo (İsveç): Bu ilk Martin Beck kitabıyla polisiye yazınında Anglo-Amerikan üstünlüğünü kırarlar. Çiftin 1968'de yayınlanan Balkondaki Adam ise birçoklarınca ilk felsefi-polisiye olarak nitelendirilir.

• 1969 Elmore Leonard (Amerikan): The Big Bounce ile yazarla tanışırız.

• 1975 Mary Higgins Clark (Amerikan): Çocuklar Nerede kitabıyla multimilyon dolarlık kariyerine başlangıç yapar.

• 1975 Colin Dexter'in (İngiliz) duygusal karakteri Inspector Morse'un sahneye çıkışı Last Bus to Woodstock ile olur.

• 1977 Ellis Peters (Edith Pargeter, İngiliz): Marazi Bir Kemik Merakı eserinde Brother Cadfael ile Orta Çağ'a gömülü muammaları kazımaya başlar.

• 1977 Marcia Muller (Amerikan): Edwin of the Iron Shoes da Sharon McCone ile Amerikan özel kadın detektif kültürünü yaratarak kendisinden sonra geleceklere pası verir.

• 1982 Amerikan yazarlar Sara Paretsky, Indemnity Only'de Chicago'dan V. I. Warshawski ve Sue Grafton Ateş'in 'A'sı ile California'dan Kinsey Milhone ile 'çetin ceviz' özel kadın detektiflerini piyasaya çıkarırlar.

• 1986 Karanlıktaki Gözler Ruth Rendell'ın, Barbara Vine takma adıyla yazdığı keskin psikolojik romanlarının ilkidir.

• 1986 British Crime Writers Association tarafından verilen ilk "Diamond Dagger" ödülünü yaşam boyu katkıları için Eric Ambler (Amerikan) alır.

• 1988 A Great Deliverance - Elizabeth George (Amerikan): Detektif Inspector Lynley serilerinin başlangıç kitabı.

• 1990 Otopsi - Patricia Cornwell (Amerikan): Virginia'lı Adli Tabip Kay Scarpetta ilk kez sahneye çıkar.

• 1990 Walter Mosley (Amerikan): Mavi Elbiseli Şeytan kitabıyla bizi siyahi özel detektif Easy Rawlins ile tanıştırır.

• 1992 Minette Walters (İngiliz): Buz Odasındaki Ölü ile polisiye yazarlık kariyerine başlangıç yapar.

Kategori: Ödüller ve Listeler